Lise Meitner, Otto Frisch: rozszczepienie jąder uranu, 1939

Lise Meitner była drugą w historii kobietą, która otrzymała doktorat z fizyki na uniwersytecie w Wiedniu. Było to w roku 1905. Żydówka z zasymilowanej rodziny, niezwiązanej z religią i tradycją żydowską, kilka lat później przeszła oficjalnie na luteranizm. Wkrótce wyjechała do Niemiec i zaczęła pracować w Kaiser-Wilhelm Institut, znakomitym wówczas ośrodku badawczym, gdzie jej kolegą był m.in. Albert Einstein. Przez niemal dwadzieścia lat prowadziła doświadczenia z fizyki jądrowej, blisko współpracując z Otto Hahnem, chemikiem. Była samotna, nieśmiała, nie założyła rodziny, od rana do wieczora pracowała. Kiedy przez długie godziny siedzieli, mierząc okresy połowicznego rozpadu, gwizdała Brahmsa albo Schumanna (jej siostra była koncertową pianistką).

Lise (Elise) Meitner w roku 1906

W roku 1933 instytut „oczyszczono” z Żydów, ustąpić musiał nawet zasłużony Fritz Haber, skądinąd niemiecki nacjonalista, dzięki któremu podczas pierwszej wojny światowej Niemcy wyprodukowali broń chemiczną. Wyjechał z Niemiec także siostrzeniec Lise Meitner, Otto Frisch, również zajmujący się fizyką jądrową. Meitner została, bo choć była Żydówką, miała obywatelstwo austriackie i formalnie nie dotyczyły jej ustawy o czystości rasowej. Ordnung muß sein.
Meitner usiłowała kontynuować pracę nie rozglądając się wokół i ignorując sytuację polityczną (po latach przyznała, że to był błąd i że trzeba było od razu wyemigrować z Niemiec). Aż do roku 1938 pracowała wraz z Hahnem nad wytwarzaniem pierwiastków transuranowych za pomocą poddawania jąder uranu działaniu swobodnych neutronów – jako cząstki neutralne mogą one bez przeszkód wnikać do dodatnio naładowanego jądra. Włączenie Austrii do III Rzeszy zmieniło niemal z dnia na dzień sytuację prawną Meitner. Zaczęła starać się o wyjazd, nazistowskie władze robiły trudności, ostatecznie uciekła do Danii i dalej do Szwecji, dzięki czemu zapewne uniknęła obozu.
W Szwecji zatrudniono ją, ale nie miała warunków do kontynuacji pracy eksperymentalnej. Miejscowi koledzy mieli chyba przed nią kompleks niższości (zasłużony), w dodatku była kobietą. Korespondowała systematycznie z Otto Hahnem, który kontynuował ich pracę. Byli wieloletnimi bliskimi przyjaciółmi. To Meitner pierwsza zrozumiała, co naprawdę dzieje się w doświadczeniach z neutronami: ciężkie jądro uranu rozszczepia się na dwa lżejsze. Wydziela się przy tym energia gigantyczna energia, około 200 MeV – dla porównania w reakcjach chemicznych wydzielają się energie rzędu pojedynczych eV. Razem z Otto Frischem Meitner napisała krótki list do „Nature”, który ukazał się w lutym 1939 roku i wyjaśniał obserwowane zjawiska. Meitner zdała też sobie pierwsza sprawę, skąd pochodzi ta wielka energia: w reakcjach rozszczepienia część masy substratów zamienia się na energię zgodnie ze wzorem Einsteina .

W nauce często bywa tak, jak z wyprawą Kolumba: chciał dotrzeć do Indii, a odkrył Amerykę. Także Hahn i Meitner usiłowali wytworzyć pierwiastki cięższe od uranu, a odkryli rozszczepienie jądrowe. Wiemy, jak ważne okazało się to odkrycie dla losów II wojny światowej i dla ustalenia powojennego podziału Europy. Otto Hahn otrzymał za to odkrycie Nagrodę Nobla z chemii za rok 1944, wręczoną już po wojnie. Lise Meitner została pominięta, choć oprócz ostatniego roku, była ona co najmniej równorzędnym partnerem Hahna przez wiele lat. Oboje byli zresztą, razem lub osobno, nominowani kilka razy wcześniej do tej nagrody. Historycy, którzy badali dokumenty Komitetu Noblowskiego (po 50 latach są one udostępniane), twierdzą, że pominięcie Meitner wynikało z połączenia różnego rodzaju uprzedzeń. Decyzję podejmowali chemicy, słabo przygotowani do oceny prac interdyscyplinarnych (w reakcjach pojawiały się nowe pierwiastki – nie była to czysta chemia, szczerze mówiąc nie była to w ogóle chemia). Szwedzkie środowiska naukowe z sympatią traktowały nazistowskie Niemcy, Hahn był przyzwoitym Niemcem, nie był nazistą, ale też nie próbował w najmniejszym stopniu protestować przed zbrodniami swego państwa. Uczeni szwedzcy mieli też dość słabą orientację w nagradzanej dziedzinie i niepotrzebnie się pospieszyli, w tamtym momencie wiele badań w tej dziedzinie było jeszcze utajnionych. Byłoby przyjemnie napisać, że osobista przyjaźń Meitner i Hahna, tak bliska przed wojną, przetrwała te próbę. Wiele jednak wskazuje, że tak się nie stało.