Czy Einstein zapowiadał się na geniusza? (1879-1894)

„Nie mam żadnych szczególnych uzdolnień. Cechuje mnie tylko niepohamowana ciekawość”.
Einstein napisał te słowa w liście do swego przyszłego biografa Carla Seeliga w roku 1952, a więc mając już przeszło siedemdziesiąt lat i spoglądając wstecz na całe minione życie. Nie sądzę, by powodowała nim skromność, raczej przedstawił trzeźwy osąd własnego talentu. Przez te lata znał wielu ludzi bardzo wybitnych, niektórych wręcz genialnych, miał więc skalę porównawczą. Nie był dużym dzieckiem, jakim się go – zwłaszcza dawniej – przedstawiało: oto geniusz zachowujący dziecięcą prostotę w świecie dorosłych, ktoś, kto potrafi, nic sobie nie robiąc ze społecznych ani filozoficznych konwencji, spojrzeć inaczej na kwestie tak fundamentalne, jak czas i przestrzeń. Dziecko z baśni Andersena, które woła: król jest nagi.

Rozwijał się dość szybko, nie miał jednak nic z wunderkinda. Mówił powoli, z rozwagą, zastanawiał się nad swymi odpowiedziami, nie miał powierzchownej łatwości i szybkiego refleksu, które często brane są za oznaki zdolności. Dorastał w zamożnej rodzinie. Dom w Monachium, niedaleko za bramą miejską, otoczony ogrodem i wygodny, stanowił miejsce jego pierwszych zabaw. Nawet zabawki były po mieszczańsku solidne: kamienne klocki firmy Anker, miniaturowa maszyna parowa podarowana przez wuja. Zadziwił go jednak kompas, którego igła uparcie trzymała się jednego kierunku, podlegając jakiejś niewidzialnej sile – dobry początek dla kogoś, kto całe życie poświęci teorii pola.

Grająca na fortepianie matka zauważyła, że ma słuch muzyczny. Zaczął więc przychodzić nauczyciel gry na skrzypcach, chłopiec uczył się, choć bez zapału. W szkole nie błyszczał, ale nauka przychodziła mu łatwo. Katolicka szkoła podstawowa wpłynęła na Alberta w nieoczekiwany sposób. Musiał tam uczyć się religii, szło mu to na tyle dobrze, że podpowiadał nawet katolickim kolegom. Jego rodzice, choć niezwiązani z religią i nie uczęszczający do synagogi, poczuli się w obowiązku zapewnić Albertowi dla równowagi lekcje judaizmu. W rezultacie Albert stał się niezwykle pobożny, przestał jeść wieprzowinę, układał hymny do Pana, które śpiewał sobie po drodze do szkoły. Tolerancyjni rodzice nie bardzo wiedzieli, co z tym począć. Ujawniła się w ten sposób istotna różnica między Albertem a jego ojcem, Hermannem, który lekceważąco wypowiadał się o żydowskiej religii, traktując ją jako nagromadzenie przesądów. Być może doszła tu do głosu różnica pokoleniowa: Hermann pragnął asymilacji i zatarcia różnic kulturowych, Albert natomiast wcześnie zdał sobie sprawę, że jako Żyd skazany jest w niemieckim społeczeństwie na alienację – zawsze bowiem będzie kimś obcym. Nie zetknął się w tym czasie z poważniejszymi przejawami antysemityzmu, nauczyciele starali się zachować neutralność, choć chłopcy, zwłaszcza w szkole podstawowej, przynosili z domu niechęć i lekceważenie wobec Żydów, objawiające się dokuczaniem i zaczepkami. Nie można wykluczyć, że religijność Alberta miała w sobie także motyw obronny. Nie tylko nie zaczął wstydzić się swego pochodzenia, lecz wręcz przeciwnie, pragnął je zaakcentować.

Wiara Alberta nie dotrwała do bar micwy, nim skończył trzynaście lat, jego nową wiarą stała się nauka. Zainteresowania naukowe Alberta jeszcze bardziej oddaliły go od szkoły. Uczęszczał teraz do klasycznego Gimnazjum Luitpolda. Rodzice chcieli, aby zdobył najlepsze wykształcenie. W ówczesnej Europie najbardziej prestiżowymi szkołami były gimnazja klasyczne, w których połowę czasu zajmowały łacina i greka. Wierzono, że czas spędzony nad językami klasycznymi służy rozwojowi umysłu, stanowiąc swego rodzaju gimnastykę mózgu. Ponadto warstewka kultury klasycznej pozwalała od razu poznać, kto przeszedł edukację tego rodzaju. „Najbardziej zdumiewającą cechą edukacji jest to, jak wielką ilość ignorancji udaje się w niej zmieścić pod postacią martwych faktów” (Henry Adams). Jak się zdaje, jedyne co Albert zawdzięczał szkole to lekcje niemieckiego w szóstej klasie gimnazjum. Zainteresowanie Goethem zostało mu na całe życie. Nie nauczył się natomiast w szkole niczego z matematyki i fizyki.

Zwrot w kierunku nauki nastąpił pod wpływem osobliwej przyjaźni Alberta z przychodzącym do nich na obiady studentem medycyny z Polski, Maksem Talmudem. Chłopiec zapalił się do materializmu filozoficznego w stylu Georga Büchnera (nb. lekarza), który głosił, iż istnieje tylko siła i materia. Dzięki popularnym książkom Aarona Bernsteina zapoznał się z podstawami chemii, astronomii, fizyki, biologii. Bernstein, syn rabina z Gdańska, głosił pochwałę ludzkiego rozumu, nie był jednak ateistą jak Büchner.

Bardzo ważnym doświadczeniem Alberta stało się zetknięcie z geometrią. Częściowo dokonało się to dzięki rozmowom ze stryjem Jakobem, inżynierem, częściowo wpływ miał Max Talmud, przynosząc chłopcu odpowiednie książki. Zanim jeszcze ujrzał pierwszy podręcznik geometrii, udało mu się wykazać twierdzenie Pitagorasa.

Zauważył (po dłuższym zastanawianiu się nad tym problemem), że wysokość opuszczona z kąta prostego dzieli trójkąt na dwa mniejsze i podobne trójkąty. (Pojęcie podobieństwa trójkątów uznał za oczywiste. Zatem ich pola powierzchni są proporcjonalne do kwadratu długości przeciwprostokątnych, czyli , gdzie jest wspólnym współczynnikiem proporcjonalności). Tym, co zrobiło na Einsteinie ogromne wrażenie, były nie tyle rozmaite twierdzenia, ile sam fakt, że można owe twierdzenia udowodnić, wychodząc z pewnych postulatów. Chodziło zatem o metodę postępowania, nie wyniki. Pierwszy swój podręcznik geometrii opisywał potem Einstein jako „świętą książeczkę”. Dziś zaniedbuje się nauczania geometrii, niewielu więc uczniów ma podobne doświadczenia. Klasyczna geometria nadaje się zresztą nadzwyczajnie do tego, by pokazać na czym polega prawdziwa matematyka, ponieważ już na poziomie szkolnym łatwo znaleźć zadania, które mogą stanowić wyzwanie intelektualne, a zarazem możliwe do rozwiązania bez wielkiej wiedzy i szczególnych technik.

Geometria Euklidesa była pierwszą historycznie dziedziną sformułowaną w sposób aksjomatyczny. Pewność takiej metody dedukcyjnej robiła wrażenie na wielu uczonych w przeszłości. Wielu też starało się tę metodę naśladować w innych dziedzinach, np. Kartezjusz albo Newton. Albert dopiero z czasem zdał sobie sprawę, że aksjomaty geometrii nie są bynajmniej oczywiste, tak samo jak i jej rezultaty. Przyjmując pewien zestaw aksjomatów, otrzymujemy teorię pewnego typu – nie ma jednak żadnych przesłanek, oprócz logicznej niesprzeczności, aby przyjąć ten zestaw aksjomatów raczej niż inny. Gdy zajmujemy się matematyką, kryterium wyboru może stanowić to, czy powstała teoria jest ciekawa, czy wiąże się z innymi teoriami matematycznymi itd. Fizyk musi wybrać postulaty, które nie prowadzą do sprzeczności z doświadczeniem.

Albert robił szybkie postępy w matematyce. W wieku piętnastu lat przerobił już podręcznik rachunku różniczkowego i całkowego H.B. Lübsena (jego autor sam był samoukiem, który okazał się dobrym nauczycielem). Einstein umiał dużo, jak na ówczesnego nastolatka, w przyszłości miał się nauczyć jeszcze więcej. Nie to jednak przesądziło o jego późniejszych osiągnięciach. Najważniejsza była ciekawość w połączeniu z upartym charakterem.

Zetknął się wcześnie z najnowocześniejszą wtedy techniką: elektrycznością. Stryj i ojciec prowadzili do spółki firmę produkującą generatory elektryczne, fabryka była nieopodal domu, Albert bywał tam często, wiedział, jak działają różne urządzenia, widział na ich przykładzie, jak niewidzialne siły pola elektromagnetycznego można przesyłać przewodami, jak można ich energię wykorzystać do oświetlenia albo do rozmów telefonicznych. Rozumiał technikę, ale nie upajał się jej osiągnięciami, dość szybko zauważył, że interesują go zasady działania tych urządzeń, a nie ich praktyczna realizacja czy ewentualne zyski. Ciekawość Alberta kierowała się ku fundamentalnym wyjaśnieniom, miała charakter teoretyczny.
Po rozczarowaniu religijnym, kiedy zrozumiał, że biblijne przypowieści nie mogą być prawdziwe w sensie dosłownym i że istniejące religie stanowią przedłużenie władzy państwowej, służąc raczej spętaniu jednostek niż ich wyzwoleniu, zaczął krytycznie obserwować wszystkich wokół: rodziców, nauczycieli gimnazjalnych. Jego cierpki krytycyzm potrafił ranić, a jego pewny siebie uśmieszek doprowadzał niektórych do wściekłości. Dawał odczuć, że jego prawdziwy świat znajduje się gdzie indziej i że jego królestwo niewiele ma wspólnego z codziennymi zabiegami i staraniami ludzi, którzy nie potrafią go dosięgnąć. Nie wiemy, kiedy dokładnie postanowił, że nie zostanie inżynierem – czy było to przed, czy raczej wskutek niepowodzeń ojca w interesach. Mała fabryczka braci Einstein nie miała szans w konkurencji z gigantami takimi, jak Siemens czy AEG (kapitał 20 milionów marek).

Po kolejnym niepowodzeniu bracia postanowili przenieść się do Włoch. Albert miał zostać w Monachium: czekały go jeszcze trzy lata gimnazjum, dopiero wtedy mógł zdać maturę i myśleć o uniwersytecie.

Ci, którzy go znali, pamiętali jego śmiech przypominający szczekanie foki. Philipp Frank pisał: „[Einstein] widział sprawy codzienne w nieco komicznym świetle i coś z tego nastawienia wyzierało z jego słów; jego poczucie humoru rzucało się w oczy. Kiedy ktoś powiedział coś zabawnego, intencjonalnie albo niechcący, Einstein reagował bardzo żywiołowo. Wydobywający się z głębi jego jestestwa śmiech był jedną z jego charakterystycznych cech, które natychmiast zwracały uwagę. Dla ludzi dookoła był ów śmiech źródłem radości i ożywienia. Czasem jednak dawało się w nim wyczuć krytycyzm, który nie każdemu przypadał do gustu. Ludziom o wysokiej pozycji społecznej niezbyt się podobało, że Einstein uważa ich świat za śmiechu warty w porównaniu z wielkimi problemami, którymi sam się zajmuje. Jednak ludzie o niższej pozycji społecznej czerpali zawsze przyjemność z obcowania z Einsteinem. Jego sposób prowadzenia rozmowy sytuował się gdzieś między dziecinnymi żartami a gryzącym szyderstwem, tak że niektórzy nie wiedzieli, czy powinni się śmiać, czy obrazić. (…) Toteż wrażenie, jakie Einstein wywierał na otoczeniu, oscylowało między dziecinną wesołością a cynizmem”.

Albert zamknął się w swoim świecie fizyki, matematyki, wyobraźni i pojęć, nauczył się też skutecznie go chronić, zaczął prowadzić coś w rodzaju podwójnego życia. W tym ważniejszym, niedostępnym dla innych, rządziła ciekawość, inżynierska dociekliwość: jak to jest zbudowane i jak działa. Jego ciekawość skierowana była wszakże w stronę, by tak rzec, euklidesową: w stronę poszukiwania zasad, na których opiera się świat. Zapewne ta ogromna ciekawość sprawiła, że spędził lata i dziesiątki lat na zastanawianiu się nad fizyką. Kiedy mówimy o uporze albo wytrwałości, akcentujemy cechy charakteru ważne, ale w jakiś sposób wtórne. W jego przypadku wytrwałość była dopełnieniem ciekawości, była napędzana kolejnymi pytaniami, jakie się wyłaniały w miarę znajdywania odpowiedzi na poprzednie pytania. Jego siostra Maja zapamiętała, że w dzieciństwie Albert cierpliwie budował domki z kart, osiągające nawet czternaście kondygnacji. Jakby już wtedy ujawniła się jego wielka cierpliwość oraz pogodna łatwość burzenia i zaczynania od nowa.

A co ze światem ludzi i jego wymaganiami? Wszyscy musimy w jakimś stopniu brać udział w jego oczekiwaniach i rytuałach. Albert nie nadawał się na buntownika, był na to zbyt racjonalny. Nauczył się jednak chronić swą wewnętrzną niezależność – i ta umiejętność odegrała wielką rolę w jego życiu naukowym. Pierwszą oznaką owej niezależności stał się banalny konflikt szkolny. W siódmej klasie gimnazjum pojawił się nowy wychowawca, doktor Joseph Degenhart. Podobnie jak inni nauczyciele w tym gimnazjum był człowiekiem dobrze wykształconym. Uczył greki, do której Albert nie pałał wielkim entuzjazmem, jak zresztą do wszelkiej nauki pamięciowej. Miał on bowiem zawsze tę wadę inteligentnych ludzi, że trudno go było zmusić do robienia czegoś, co uważał za bezsensowne. Nie znamy szczegółów konfliktu między Degenhartem i Einsteinem. Prawdopodobnie wychowawca starał się klasie zaszczepić współzawodnictwo w nauce greki, chciał, by uczniowie w zdyscyplinowany sposób podążali za nim, niczym za swoim dowódcą – porównanie bynajmniej nie nonsensowne – szkoły starano się zmilitaryzować, zaprowadzając dyscyplinę i ćwicząc w cnocie posłuszeństwa wobec przełożonych. Degenhart napotkał opór ze strony Alberta. Uczeń nie miał zamiaru spędzać zbyt wiele czasu nad greką, traktował ten przedmiot jako zło konieczne. Zirytowany Degenhart pozwolił sobie na publiczną uwagę, że z Einsteina nic nie będzie. Piętnastolatek odwzajemnił mu się milczącym szyderstwem. Ta psychomachia trwała jakiś czas, aż w końcu oznajmiono mu, że powinien zmienić szkołę, gdyż sama jego obecność podrywa autorytet profesora wobec klasy. Wkrótce Einstein zdobył zaświadczenie lekarskie, iż powinien odpocząć z powodu wyczerpania nerwowego i opuścił na zawsze szkołę oraz Monachium. Nie chciał mieszkać w Niemczech, nie chciał być dłużej obywatelem królestwa Wirtembergii (jakim był z racji urodzenia w Ulm) i nie chciał służyć w niemieckiej armii. „Każdy, komu sprawia przyjemność maszerowanie w szeregu przy dźwiękach muzyki, już przez to samo wywołuje we mnie uczucie pogardy; jedynie przez przypadek obdarzono go wielką mózgownicą, gdyż mlecz pacierzowy wystarczyłby najzupełniej na jego potrzeby”. Nie przypuszczał wtedy, iż kiedykolwiek wróci do Niemiec, choć wiedział przecież, ile znaczy niemiecka nauka i niemieckie uniwersytety. W szkolnych latach Einsteina na uniwersytecie w Monachium wykładał najwybitniejszy ówczesny fizyk, Ludwig Boltzmann, co oczywiście nie miało jeszcze żadnego znaczenia dla ucznia gimnazjum. Jednak już za niewiele lat Einstein miał twórczo rozwinąć prace Boltzmanna. Psychologowie podają regułę dziesięciu lat: tyle mniej więcej trzeba, aby ktoś zdolny doszedł do mistrzostwa w trudnej wyspecjalizowanej dziedzinie, jak gra w szachy, gra na instrumencie albo fizyka. Albert Einstein był na początku swojej dekady pogłębiania wiedzy i odkrywania jej dla siebie.

Porzucenie szkoły dwa i pół roku przed maturą nie było rozważne, decyzję podjął sam, nie uprzedzając o niej rodziców. Ale tak samo mało „rozważne” były niemal wszystkie prace Einsteina. Nigdy nie dążył do łatwo osiągalnego celu. Nie zadowalały go kompromisy i częściowe sukcesy, tak jak nie przejmował się tym, co inni sądzą na temat jego osoby czy pracy. Właśnie ta silna osobowość w połączeniu z ciekawością zapowiadała w nim kogoś nietuzinkowego. W owym czasie ani on sam, ani nikt inny nie mógł przepowiedzieć, jak bardzo niezwykłe będzie twórcze życie Einsteina. „Wielkość naukowa jest w zasadzie kwestią charakteru. Najważniejsze to nie iść na zgniłe kompromisy”.